DRINGO, CERDDED A CHLEFYD COED YNN: BETH SYDD ANGEN I CHI EI WYBOD?

Mae llawer o’r tirweddau rydyn ni’n ymweld â nhw ac yn eu gwerthfawrogi fel dringwyr a cherddwyr yn cael eu dominyddu gan goetir ynn, ond mae disgwyl i glefyd ffwngaidd – clefyd coed ynn – ddirywio poblogaeth y coed hyn ledled Prydain. Nid yn unig y gallai’r dirwedd newid yn ddramatig, ond hefyd gall y dirywiad cyflym mewn coed yr effeithir arnynt eu gwneud yn beryglus i unrhyw un sy’n cerdded oddi tano, heb sôn am ddringwyr a allai fod wedi dibynnu hyd yma ar goed ynn ar gyfer rhedwyr neu fel angor. Gallai hyn fod yn fath newydd o berygl gwrthrychol i lawer ohonom, ond beth sydd angen i ni ei wybod a sut gallwch chi asesu'r risg?

Beth yw e?

Mae clefyd coed ynn yn glefyd ffwngaidd sy’n tarddu o Asia sydd wedi lledu drwy Ewrop a chredir ei fod bellach yn bresennol ar draws y rhan fwyaf, os nad y cyfan, o boblogaeth ynn y DU. Mae’r Ymddiriedolaeth Genedlaethol, sy’n berchen ac yn rheoli ardaloedd mawr o goetir ynn yng Nghymru a Lloegr, yn amcangyfrif y bydd 75-95% o goed ynn brodorol yn cael eu colli i glefyd coed ynn yn y 15 mlynedd nesaf, ar sail profiad ein cymdogion Ewropeaidd.

Nid oes unrhyw iachâd ar gyfer clefyd coed ynn, er ei bod yn debygol y bydd cyfran fach o goed yn gallu gwrthsefyll y clefyd. Unwaith y bydd coeden ynn afiach yn dirywio neu wedi marw, bydd yn pydru'n gyflym a gall ddod yn beryglus yn fuan gan dibynnu ar ble mae wedi'i lleoli. Mae’n bwysig gadael coed nad ydynt yn achosi perygl, gan roi’r cyfle iddynt ddangos ymwrthedd i’r clefyd a hybu adfywiad naturiol poblogaeth ynn newydd sy’n gallu gwrthsefyll clefydau.  Mae cadw rhywfaint o bren marw hefyd yn darparu cynefin da i lu o organebau gan gynnwys ystlumod ac felly gall helpu i wella bioamrywiaeth coetir.

Sut i adnabod coeden onnen

Gall coed ynn dyfu hyd at 35m o daldra ac maen nhw'n haws i'w hadnabod pan fyddan nhw mewn dail. Yn ystod y gwanwyn, yr haf a dechrau'r hydref mae ganddynt ddail cyfansawdd gyda 3-6 pâr cyferbyn, gwyrdd golau, gyda taflenni pigfain hirgrwn ac un daflen derfynell ar y diwedd.  Mae’r rhisgl yn amrywio o frown golau i lwyd ac yn ystod y gaeaf mae blagur dail melfedaidd du mewn parau cyferbyn i'w gweld ar frigau llyfn. Maent yn bresennol ar draws y rhan fwyaf o Gymru a Lloegr (er bod gan rai ardaloedd fwy nag eraill), a dyma'r drydedd goeden fwyaf cyffredin ym Mhrydain.

I gael rhagor o wybodaeth am sut i adnabod coed ynn, mae gan Goed Cadw gyngor ardderchog ar eu gwefan.

Pam for hyn yn broblem i ddringwyr a cherddwyr?

Mae clefyd coed ynn yn achosi pydredd cyflym mewn coed yr effeithir arnynt a gallant wanhau'n gyflym iawn, tra'n ymddangos ar yr olwg gyntaf yn iawn. I ddringwyr sy'n defnyddio coed ynn fel belai, pwyntiau abseilio neu ar gyfer eu diogelwch, mae'n bwysig iawn deall hyn fel y gallwch osgoi eu defnyddio fel angor. Gall y coed fod wedi cael eu defnyddio ers blynyddoedd ond bellach fod yn annibynadwy. Hyd yn oed os yw gwaelod y goeden yn ymddangos yn gadarn, mae coed ynn wedi eu heintio yn debygol o fod â phren brau iawn yn y canopi a all ysgwyd yn rhydd a chwympo'n hawdd. I gerddwyr a dringwyr, mae goblygiadau diogelwch i goed heintiedig ar hyd llwybrau a llwybrau mynediad. Mewn llawer o ardaloedd bydd tirfeddianwyr yn torri coed peryglus ar hyd ffyrdd, hawliau tramwy a llwybrau eraill a gallai hyn arwain at gyfyngiadau mynediad dros dro am resymau diogelwch.

Pa ardaloedd sy'n debygol o gael eu heffeithio fwyaf?

Coed ynn yw’r trydydd rhywogaeth fwyaf cyffredin o goed ym Mhrydain, gan ffurfio 12% o’n poblogaeth coed felly gellir eu canfod bron ym mhob man.

Fodd bynnag, mae’r ardaloedd y mae gennym ddiddordeb ynddynt fel dringwyr a cherddwyr sydd wedi’u dominyddu yn fwy gan goetir ynn yn tueddu i fod yn ardaloedd calchfaen fel y Peak Gwyn, Mendips, Dyffryn Gwy, Yorkshire Dales, gogledd Swydd Gaerhirfryn, rhannau o Ardal y Llynnoedd, ardaloedd calchfaen Gogledd Cymru, de Eryri a Chymoedd De Cymru.

Sut i adnabod coed â chlefyd coed ynn

Mae clefyd coed ynn yn haws i'w adnabod pan fo'r goeden yn ei dail. Er bod nifer o symptomau acíwt yn ymddangos mewn coed ynn ifanc iawn, mae'r symptomau mewn coed hŷn yn llawer mwy generig. Oherwydd hyn, cyngor y Cyngor Coed yw i chwilio am ddirywiad cyffredinol yn nwysedd y gorchudd dail. Unwaith y bydd coeden onnen yn dangos 50% o golled o orchudd dail ni fydd yn gwella ac mae maint y pydredd posibl yn ei gwneud yn berygl. Bydd rhai coed yn cyflwyno briwiau rhisgl mawr ger y gwaelod. Mae'r rhain yn arbennig o ansefydlog a gallant fethu, hyd yn oed gyda chanopi iach ar y cyfan yn dal i ymddangos.

I gael rhagor o wybodaeth am glefyd coed ynn a sut i adnabod coed yr effeithir arnynt, mae gan y Cyngor Coed ddogfen gynhwysfawr canllaw i berchnogion coed, sydd yr un mor ddefnyddiol ar gyfer defnyddwyr hamdden.

Beth allwch chi ei wneud amdano?

Yn gyntaf, peidiwch â bwrw ymlaen eich hun a dechrau torri coed! Mae coed ynn yn enwog am eu natur anrhagweladwy hyd yn oed pan fyddant yn iach ac yn peri risg sylweddol i weithredwyr llif gadwyn profiadol pan fydd clefyd coed ynn yn effeithio arnynt. Heb sôn am y ffaith nad yw torri coed heb ganiatâd perchennog y tir yn syniad da chwaith, ac yn debygol o arwain at broblemau mynediad.

Fodd bynnag, mae digon y gallwch ei wneud. Yn gyntaf, ymgyfarwyddwch ag arwyddion clefyd coed ynn er mwyn i chi allu adnabod coed yr effeithir arnynt ac osgoi eu defnyddio fel angorau neu sefyll neu barcio oddi tanynt. Ar gyfer unrhyw goed sy'n dangos arwyddion o glefyd coed ynn a ddefnyddir fel angorau, yn enwedig lle nad oes opsiwn arall wrth gefn amlwg, tybiwch nad ydynt yn ddibynadwy a dewch o hyd i ddewis arall. Mewn senarios fel defnyddio coed ar gyfer angorau abseilio, gallai coeden sydd wedi pydru fod yn beryglus y tu hwnt, felly peidiwch â chymryd siawns. Fel lleiafswm, dysgwch sut i adnabod coed onnen ac os nad ydych yn hyderus o’ch gallu i adnabod clefyd coed ynn, ceisiwch osgoi dibynnu ar goed ynn fel angorau dringo neu dreulio cyfnodau hir o dan goed ynn.

Y tu hwnt i addysg bersonol, os sylwch ar goed sy'n cael eu defnyddio fel angorau sy'n dangos arwyddion o glefyd coed ynn ar graig, rhowch wybod i'r Cynrychiolydd Mynediad BMC lleol fel y gellir gosod rhybuddion ar RAD a chynllunio ar gyfer angorau amgen os oes angen.

Y dyfodol

Gallai ardaloedd coetir ynn edrych yn wahanol iawn dros y 15 mlynedd nesaf wrth i effeithiau clefyd coed ynn gydio. Un effaith ar y gymuned ddringo yw ei bod yn bosibl y bydd angen i ni ystyried dewisiadau eraill ar gyfer angori lle mae coed ynn hyd yma wedi darparu'r unig opsiwn sydd ar gael. Yn amlwg, bydd angen i ddringwyr lleol, gweithgar sy'n adnabod y creigiau dan sylw ystyried hyn, fesul achos. Mewn llawer o achosion efallai y bydd opsiynau eraill ar gael ar gyfer disgyniad – cerdded oddi ar y top, neu ddefnyddio angorau abseilio amgen er enghraifft. Ond efallai y bydd angen gosod bolltau mewn rhai sefyllfaoedd os nad oes unrhyw ddewisiadau eraill yn bodoli.